DE MAALTIJD IN DE EREDIENST

HET SPANNINGSVELD TUSSEN INHOUD EN VORM

De inhoud

De maaltijd in een eredienst verwijst altijd terug naar die keer, dat Jezus met zijn vrienden de maaltijd hield: vlak voordat hij werd gekruisigd. Wie verder kijkt dan dit historische moment ziet daarin een verwijzing: van het goddelijk handelen. Tot zover is er geen probleem. Wat ingewikkelder wordt het vanaf het ogenblik dat men zich gaat realiseren, dat een symbool doorgaans méér dan één betekenis heeft: al was het maar omdat men er in de loop van tijd steeds meer in is gaan projecteren. Ook de laatste maaltijd van Jezus met zijn vrienden heeft al iets dubbels: het is enerzijds een dank-/vreugdemaaltijd voor de verbondenheid die is ontstaan, maar tegelijkertijd is er de droefenis om het naderend afscheid. Wie zich verder verdiept in de Joodse achtergronden en betekenissen van rituele maaltijden ontdekt nog andere betekenisvelden.

In de tijd, dat de evangelisten hun boeken schreven (dat is al weer iets later in de tijd) wordt dit afscheidsmaal al verschillend geïnterpreteerd. Zo blijkt bij lezing van de zogenoemde synoptische evangeliën, dat de maaltijd die Jezus, houdt wordt gekarakteriseerd als een Paasmaaltijd. Zijn leerlingen vragen Jezus: "Waar wilt u dat wij voorbereidingen gaan treffen zodat u het pesachmaal kunt eten?" (Marcus 14:12). Maar in het Johannes-evangelie lezen we, dat Jezus de maaltijd houdt, juistvoorafgaand aan het Joodse Paasfeest: "Het was kort voor het pesachfeest. Jezus wist dat zijn tijd gekomen was." In dit evangelie vormt de maaltijd een voorafspiegeling: van de wijze waarop Jezus als Paaslam zal worden geslacht. De nadruk bij Johannes ligt dan ook op de voetwassing: waarin Jezus wordt gekarakteriseerd als de dienaar bij uitstek. Hij geeft zijn leven voor de anderen.
In het boek Handelingen lezen we over de maaltijden van de eerste gemeenten dat deze een sociaal karakter droegen: er waren 'diakenen' die erop toe moesten zien dat ieder, voorzover dat mogelijk was, gaven meebracht en dat deze vervolgens eerlijk werden verdeeld. Klaarblijkelijk was de heersende gedachte in die kringen, dat er 'aan de tafel des Heren' plaats is voor iedereen.

Wie zich afvraagt wat de maaltijdviering dus zoal betekent, vindt nog meer wortels. Zonder twijfel speelt ook het feit mee, dat de tafelgemeenschap in de oude culturen van het Nabije Oosten verbonden is met ideëen over gastvrijheid, en de daaruit voortvloeiende verplichtingen jegens de gasten met wie je samen de maaltijd gebruikt: wie onder jouw dak eet, geniet ook jouw bescherming! Ook speelt ongetwijfeld een rol wat in de Romeinse cultuur als gebruik bestond: om 'gedachtenismaaltijden' te houden rond de graven van overledenen: zij, die er niet meer zijn, horen er nog steeds bij! Men vindt uit die periode dan ook sarcofagen die voorzien zijn van gaten en een soort ingebouwde trechtertjes: deze werden gebruikt om de overledene te laten delen in de wijn en het graan. Met name de opdracht "doet dit tot mijn gedachtenis..." doet vermoeden dat hier sprake is van dergelijke beïnvloeding.

In de eerste gemeenten hield men deze maaltijden, gedachtig aan die opdracht van Jezus: "Doe dit tot mijn gedachtenis, totdat ik kom." In de woorden "totdat hij komt" is de hoop besloten op toekomstige hemelse vreugde: zoals de Eeuwige zijn tafel aanricht voor iedereen, zo mogen we weten dat ons samenzijn een voorafspiegeling is van onze uiteindelijke bestemming: een werkelijkheid van licht waarin geen spoor meer is van duisternis. Daarvan is Jezus, de voorbode: Īk ben het licht der wereld". Hij was een mens was naar het hart van de Eeuwige: vervuld van trouw aan God en liefde voor mensen.

De vorm

Het is niet eenvoudig om al de geschetste betekenisvelden in een eredienst zichtbaar te maken. Dat hoeft natuurlijk ook niet. Soms wordt er door de wijze waarop de maaltijd wordt aangeduid - als 'laatste avondmaal', 'eucharistie' (eucharistia = gr. dankzegging), 'vreugdemaal', 'liefdemaal', al een accent gezet. Dat neemt niet weg dat in feite alle andere noties steeds meeklinken. Sommige gemeente kiezen er daarom voor om kortweg te zeggen: we vieren de maaltijd. Daarbij staat het ieder vrij om er zijn/haar eigen betekenis in te leggen. Uiteindelijk kan elke uitleg dan als storend worden ervaren: symbolen kun je maar beter niet uitleggen, maar doen, ervaren - zo is dan de gedachtengang. De vormen waarvoor men kiest en de uitleg die men erbij geeft zijn dan ook niet meer dan hulpmiddelen.

Duidelijk is dat uit het eerder gezegde voortvloeit dat de maaltijd op verschillende manieren kan worden gehouden: door de vormgeving kan de nadruk gelegd worden op de herinnering aan wie Jezus was en hoe hij leefde (gedachtenismaaltijd), op de zegen belang van de onderlinge solidariteit en het sociaal besef (liefdemaaltijd), op het verbond van God met mensen (dat onze God een God is vervuld van barmhartigheid, liefde en trouw). In dit laatste geval kan de maaltijd ook ervaren worden als de expressie van een visioen: dat God aan het einde der tijden een maaltijd zal aanrichten voor de zijnen - als alles is voltooid.

Enkele elementen waarover men kan nadenken als het gaat om de vormgeving:

• de opstelling (kring rond de tafel waar de voorganger deel van uitmaakt / een opstelling waarbij de tafel tussen de gemeente en de voorganger in staat; zitten de aanwezigen of staan ze tijdens de maaltijd? Zit men aan de tafel [consumptief?], of staat men [daadkrachtig?])
  
• de rolverdeling (voorganger / liturg / diakenen/ overige gemeenteleden) (Delen de diakenen alleen gaven uit, of zamelen ze ook gaven in? Worden brood en wijn doorgegeven, of gaan de diakenen ermee rond? Wie leest de explicatie voor?)
  
• de mate van gezamenlijkheid (wacht men op elkaar voordat brood en wijn worden genuttigd, of doet ieder dat wanneer het hem/haar uitkomt?)
  
• de voorbereiding (staan en brood en wijn al in de heilige ruimte, of worden ze binnengebracht? Is het brood al gebroken of nog niet? Wordt één beker doorgegeven, of krijgt ieder zijn eigen bekertje? Is er wijn èn druivensap beschikbaar, of slechts één van beide?)
  
• andere factoren (kerkelijk jaar, plaats, omstandigheden enz.)

Welke vormgeving men ook kiest: de keuze zegt eigenlijk altijd ook iets over de ambtsopvatting, over het kerkbegrip en over de betekenis die men toekent aan 'het priesterschap van alle gelovigen' (Wie mogen deelnemen aan de maaltijd?) Van groot belang lijkt het, om in ieder geval vast te houden aan de gedachte, dat het uiteindelijk gaat om de daden van God in de geschiedenis: de Eeuwige is elk moment nieuw! Het gaat dan ook om een teken, een mysterie dat verwijst naar de toekomst. "Blijf niet kijken naar de dingen van weleer; want zie ik doe nieuwe dingen!"