De plaats waar de Israëlieten, na de doortocht door de Rode Zee de overkant zouden hebben bereikt.

Dit is, in Egyptische hiërogliefen, de naam van Ramses: die naam betekent: zoon van de zon; zonder de zon zou er de naam van Mozes staan: die zou in het Egyptisch betekenen 'zoon van ...'; hoe dat ook zij: Mozes heeft, naar het zich laat aanzien, een Egyptische naam.

Het beroemde St. Catharinaklooster: het zou zijn gebouwd op de plaats waar Mozes de braamstruik heeft zien branden.

Men heeft veel gespeculeerd over de route die de schrijvers van de bijbelverhalen hebben bedoeld

Er waren in de oudheid twee bekende karavaanwegen, die naar Egypte leidden: de zgn. "zeeweg" - langs de kust; en de "weg van Horus", een route die langs het huidige Suez en door de woestijn van de noordelijke Sina´ liep. Beide routes worden ook genoemd in het uittochtverhaal. "Toen Farao het volk had laten gaan, leidde Hij hen niet naar de Filistijnen (langs de zeeweg) hoewel deze weg korter is. Want, zo dacht God, als het volk aangevallen wordt zou het weleens spijt kunnen krijgen en terugkeren naar Egypte. God liet hen dus de omweg door de Rietzee-woestijn maken."

Maar wie zich verder verdiept in de details van het verhaal moet welhaast tot de slotsom komen dat de tocht van Mozes, zoals die wordt beschreven, niet gaat langs één van deze beide routes. Er is nog een andere route: die leidde van Egypte naar het hart van de Sinaï, en die werd gebruikt door mensen, die daarheen trokken om daar grondstoffen te delven: die weg liep langs wat ooit in een ver verleden ook een Nijlarm was geweest
(de Wadi Tumilat), een stukje langs de kust en dan het binnenland in. Zou de beschrijving van de route gebaseerd zijn op deze weg?

GRENSVERKEER

Er is eeuwen lang vanuit gegaan, dat de Mozes-verhalen een historische kern bevatten. Uit buitenbijbelse bronnen weten we dat er altijd nogal wat grensverkeer is geweest is geweest tussen Egypte en de woestijngebieden waardoor het wordt omgrensd. Soms gaat het daarbij om verhalen over vreemdelingen, die Egypte bezoeken: om daar handel te drijven of - vaker nog - om er voedsel te vinden in tijden dat dit schaars was. De zonen van Jacob, die eerst Jozef verkopen om van hem af te zijn, en die vervolgens zelf naar Egypte afreizen ten tijde van een hongersnood lijken zulke vreemdelingen te zijn. We kennen ambtelijke documenten uit het oude Egypte, die over dergelijke vreemdelingen handelen. Zo is er een verslag van een grensbeambte, die ooit schreef:

De schrijver Inena aan zijn chef, de schrijver van de thesaurie Qa-gabu: moge het u wel gaan. Dit is een brief om u van het volgende op de hoogte te stellen: ik heb mijn taak volbracht, zonder krimp, en ben in niets nalatig geweest. Bovendien hebben we de Bedoe´nenstammen uit Edom het fort Hotep-hir-Maat van Menerptah laten passeren, zodat ze zelf en ook hun vee in leven blijven, door de groothartigheid van Farao - geprezen zij zijn naam.... (Papyrus Anastasi VI, British Museum).

Bedoeïenen overhandigen een brief (bovenste rij): mogelijk een verzoek om te worden toegelaten tot Egypte

Maar er bestaan ook documenten over mensen, die Egypte verlaten. Zo is er een verhaal, dat ooit heel populair was onder "schoolmeesters" in het oude Egypte: wie moest leren lezen en schrijven kreeg vaak met dit verhaal te maken. Het is het verhaal over een zekere Sinuhe, waarin verteld wordt dat hij Egypte verlaat omdat hij iets heeft misdaan, maar die na jaren niets liever wil dan terugkeren omdat hij verteerd wordt door heimwee.
Een ander document over mensen die Egypte verlaten is een verslag, dat geschreven is door de bevelhebber over de boogschutters van Tjeku, Ka-em-wer. Hij schrijft aan de bevelhebber van de boogschutters Ani, en aan de bevelhebber van de boogschutters Ka-en-Ptah als volgt:

Moge het u wel gaan. Geprezen zij Amon Re, enz. ... En nu nog iets anders, ter kennisname: ik was op weg gestuurd vanuit de hallen van het paleis, in de 3de maand van het 3de jaargetij, op dag 9, tegen de avond om die twee onderdanen te achtervolgen. Maar toen ik de muren van Tjeku bereikte werd me verteld dat de bewaker uit de woestijn was teruggekeerd met de boodschap dat ze de versterkte plaats ten noorden van de Migdol van Seti Menerptah - geprezen zij zijn naam - al waren gepasseerd. Wanneer mijn brief jullie bereikt schrijf me dan precies wat er met hen is gebeurd: wie hen heeft opgespoord. En welke opzichter hen heeft betrapt. En welke mensen er met hen meededen. Schrijf me alles over hen: wat er met hen aan de hand was, en hoeveel mensen jullie achter hen hebben aangestuurd. Het ga jullie goed. (Papyrus Anastasi V, British Museum).

Uit het bijbelse verhaal over de uittocht wordt niet helemaal duidelijk of de Israëlieten werden verdreven, vrijgelaten of dat zij zijn gevlucht. Op het ene moment is er sprake van geschenken, die zij meekrijgen. Daaruit zou je opmaken dat de Egyptenaren blij zijn dat ze van deze groep verlost is. Anderzijds is er het bericht dat de farao hen met zijn leger achtervolgt. Alles wijst er op dat er verschillende tradities met elkaar zijn verweven. Ook buitenbijbelse bronnen weten ons in te lichten over diverse motieven om het land Egypte te willen verlaten of er juist in te willen worden toegelaten. Niet voor niets hadden de vorsten van Egypte langs de oostelijke grenzen een keten van forten aangelegd. Op deze wijze konden zij enigszins controleren wat er zich aan de grenzen van hun gebied zoal afspeelde.

de Bittermeren: vandaag de dag loopt het Suezkanaal erboorheen; ooit lag hier zo ongeveer de oostgrens van het oude Egypte

DE UITTOCHT VAN EEN VOLK?
Een belangrijke vraag bij dit alles is of er ooit van zo'n massale uittocht sprake is geweest als wordt gesuggereerd in het boek Exodus:

"De Israëlieten trokken te voet van Ramses naar Sukkoth. Hun aantal bedroeg ongeveer 600.000 man, vrouwen en kinderen niet meegerekend. Een groot aantal vreemdelingen had zich bij hen gevoegd. Ook voerden zij een omvangrijke kudde schapen, geiten en koeien met zich mee." (Exodus 12:37-38).

Als het gaat om de vraag naar de historiciteit van de uittocht, dan geldt hier maar één argument: dat van de spade. In de woestijn gaat niets verloren! Als hier 600.000 mensen rondgetrokken zouden hebben, dan zouden hun sporen nog steeds gemakkelijk terug te vinden moeten zijn. Een dergelijke gebeurtenis zou in dit gebied onuitwisbare sporen nalaten! Wat de spade vindt duldt hier geen tegenspraak. En wat vindt de spade: nauwelijks iets!

De verschrikkelijke woestijn

Er kunnen onmogelijk grote groepen langdurig hebben rondgezworven in de Sinaï-woestijn. En al helemaal niet met kleinvee. Daarmee kun je in de Sinaï niet goed uit de voeten: per dag kun je maximaal zo'n 20 - 30 kilometer afleggen; dan zou je weer water nodig hebben om het vee te drenken. En dat is er dikwijls niet. Eten voor zoveel mensen is hier al evenmin te vinden.

De teksten uit Exodus en Numeri noemen ook de namen van steden. Ramses en Sukkoth liggen op de route. Direct in Exodus 1 lezen we al over Ramses:
"De Israëlieten moesten voor Farao de proviandsteden Pitom en Raýmses bouwen. Maar hoe meer de Israëlieten onderdrukt werden, hoe talrijker werden ze" (Exodus 1:12).

In Numeri worden nog meer namen van steden genoemd:
"Zij vertrokken van Raýmses (..) en sloegen hun kamp op te Sukkoth. Van Sukkoth vertrokken ze en sloegen hun kamp op te Etam, aan de rand van de woestijn. Ze vertrokken van Etam in de richting van Pi-Hachirot, dat dicht bij Baýl-Sefon ligt. Van Pi-Hachirot vertrokken zij, gingen door de zee heen de woestijn in , trokken drie dagreizen (..) en kwamen te Elim." (Numeri 33).

Inmiddels weten we van Ra'amses waar het heeft gelegen: in de jaren tachtig werden aan wat ooit de oever was van een Nijlarm, die inmiddels niet meer bestaat, de resten gevonden van [PR-R`-MS-SW] Pi-Ramesse ("het huis van Ramses"/Ra`amses) in Qantir; ooit was er een Farao, die besloot om de residentie te verplaatsen vanuit het centrum van de Nijldelta naar het oostelijke deel. Mogelijk was dit om daardoor meer alert te kunnen reageren op invallen vanuit het oosten. Maar het zou ook verband kunnen houden met het feit, dat de betreffende Farao zich verwant voelde met de vele Aziaten, die zich in de oostelijke Nijldelta hadden gevestigd.

Waar ooit Ra'amses lag

Deze nieuwe residentie heeft niet lang bestaan: de belangrijkste oorzaak daarvan is geweest, dat de Nijlarm al snel verzandde, waardoor de haven onbruikbaar werd en er geen goede verbinding meer was met het Noorden, waar zich de belangrijke "zeeweg" bevond. De talrijke kostbare monumenten en sculpturen zijn toen uit Pi-Ramesse weggehaald, en voor hergebruik verplaatst naar het huidige San el-Hagar: [D`N.T/djanit] Tanis (So'an).

Uit de inscripties is af te leiden, dat Ramses - wiens naam we op al deze monumenten tegenkomen - in Pi-Ramesse de cultus van de "vreemdelingengod" Seth nieuw leven heeft ingeblazen. Dit lijkt het vermoeden te bevestigen, dat het verplaatsen van de koninklijke residentie naar het oostelijke gebied van de Delta te maken had met het feit dat het grote aantal Aziaten een machtsfactor van betekenis is geweest.

Ook een aantal andere stedennamen lijken te kunnen worden gelocaliseerd:
Pithom heeft naar alle waarschijnlijkheid gelegen op de plaats waar nu Tell el-Maskuta ligt. De naam Pithom is afgeleid uit het Egyptisch: Per Atoem (= Het huis van Atoem). Pi-Hachirot lijkt te verwijzen naar Hathor (Per Hathor = het huis van Hathor). Klaarblijkelijk werden steden nogal eens genoemd naar de heilgdommen, die er stonden. Dit gebruik lijkt ook in Israël bekend te zijn geweest, getuige de namen Bethel (= huis van El) en Pniël (= gelaat van El).

Pi-Hachirot ligt aan de rand van de woestijn. Het heiligdom van Hathor had daar dan ook een duidelijke functie: Hathor was de godin van het turkoois; ze werd vanzelfssprekend vereerd door de mijnwerkers, die naar de Sinaï trokken op zoek naar de prachtige blauwe en blauwgroene stenen. Ook in het hart van de Sinaï zijn tempels teruggevonden, die aan haar waren gewijd.

HISTORISCHE ELEMENTEN

We komen in de bronnen dus verhalen namen tegen van steden die ook in de Mozesverhalen worden genoemd; de routebeschrijving lijkt gebaseerd te zijn op vanouds bekende handelsroutes; en verhalen over vreemdelingen die Egypte binnenkomen, zich er vestigen, maar die na verloop van tijd het land soms ook weer verlaten stemt overeen met wat uit buitenbijbelse bronnen bekend is. Toch is dat onvoldoende om op grond daarvan aan te nemen, dat de "exodus" een historische gebeurtenis is.

NOMADEN?

Vaak is op grond van deze overwegingen gesuggereerd dat het oorspronkelijk wel moet zijn gegaan om een kleine groep: nomaden wellicht, mensen die weten hoe je in de woestijn kunt overleven. Nomaden, die een tijdlang in Egypte hebben verbleven. Maar de mensen uit het Exodus-verhaal zijn duidelijk geen nomaden: het verhaal laat juist zien, dat deze mensen in de woestijn voortdurend in nood waren. Dit lijkt er dan weer op te wijzen dat het om een wat groter verband ging - een stamverband wellicht. Handelt het exodus-verhaal dan misschien over een groep rechtelozen (van Semitische afkomst), krijgsgevangenen wellicht, die tewerk gesteld waren bij de bouw van Pithom en Raýmses? Het inzetten van een dergelijke groep bij bouwactiviteiten kennen we ook uit buitenbijbelse bron:
"Geef de apiru, die voor de grote pyloon van '... Ramses Miamun' stenen sjouwen, graan" (Leidse Papyrus, TGI 35).

Hoe dat ook moge zijn: het is een misverstand om te menen dat JHWH van oorsprong een nomaden-god zou zijn. JHWH is weldegelijk een god, die meer politiek van aard is, getuige ook de sociale componenten die te vinden zijn in de leefregels die hij uitvaardigt.

Kades-Barnea: hier zou het volk lange tijd hebben gebivakkeerd: Mirjam, de zuster van Mozes zou er zijn gestorven; en van hieruit werden verkenners naar het beloofde land gestuurd. In het dal was in de vroege koningentijd (door Salomo?) een versterking gebouwd om de grens te bewaken. De opgegraven resten daarvan zijn op de achtergrond te zien.

DE OPBOUW VAN HET VERHAAL

De opbouw van het verhaal - het bestaat uit drie delen: uittocht / verblijf in de woestijn / verovering van het beloofde land. Deze voorstelling van zaken is, historisch gezien, ook moeilijk te plaatsen: zo wordt ons verteld dat Edom weigerde om de Israëlieten een vrije doortocht te verlenen, toen ze via hun gebied in de richting van Jericho wilden trekken; maar tijdens onderzoek in de 70-er jaren is gebleken dat er in het gebied waarom het hier gaat, op zijn vroegst pas zo'n vijfhonderd jaar na de vermeende datum van de exodus bewoning van enige betekenis is geweest.
En Jericho, de stad die op zo'n wonderlijke wijze werd veroverd, was al honderden jaren voordat de Israëlieten daar zouden zijn gearriveerd tot een ru´ne geworden. Hetzelfde geldt voor een aantal van de andere steden, die Jozua veroverd zou hebben.

Maar er is nog meer, dat pleit tegen de historische betrouwbaarheid van het bijbelverhaal; er staan een aantal anachronismen in: handel in slaven en slavenmarkten bestonden in het oude Egypte niet. Vreemdelingen werden er met respect behandeld, zolang ze althans met vreedzame bedoelingen kwamen en zolang ze zich niet misdroegen. De dwangarbeid, zoals die wordt beschreven, lijkt dan ook beter te passen in de tijd van de koningen van Israël: er zijn frappante overeenkomsten tussen de wijze waarop de bouwactiviteiten van koning Salomo worden beschreven en de beschrijving van het leven in Gosen. Uit dergelijke anachronismen lijkt de conclusie getrokken te kunnen worden dat het verhaal, zoals dat tot ons is gekomen, pas later is gecomponeerd.

Sporen van water: soms bereikt de reiziger onverwacht een plek waar, niet al te diep in de grond, water moet zijn: zulke plekken zijn van verre te herkennen.

EN HOE ZIT HET NOU MET DE GOD VAN MOZES?

Dat is misschien wel de meest intrigerende vraag; maar ook een vraag die niet eenvoudig te beantwoorden is: de zaak ligt nogal complex.

Wie de "oer"verhalen in het OT leest zal snel merken, dat de naam voor God niet steeds dezelfde is: zo stelt God zich aan Abraham voor als El Sjaddai (Genesis 17:1); elders is sprake van El Elyon (de God van Melchizedek, de koning van Salem - Gen. 14:18); aan Mozes stelt God zich voor als JHWH (Exodus 3:14); en even later zegt God, in het verhaal, tegen Mozes:" Ik ben JHWH. Ik ben aan Abraham, Isaäk en Jacob verschenen als El Sjadday, maar met mijn naam JHWH ben ik hun niet bekend geweest. Klaarblijkelijk is de godsnaam en ook het godsbeeld niet altijd gelijk gebleven.