JODEN EN CHRISTENEN
Wat hebben wij (Christenen) eigenlijk te maken met het Oude Testament? Met al die verhalen over oorlogen en over de lotgevallen van het oude volk Israël? In het Nieuwe Testament staat toch wel alles wat we nodig hebben? Zou je niet gewoon kunnen zeggen "Het Oude Testament is het heilige boek voor de Joden" en "Het Nieuwe Testament is ons boek"? Zulke vragen hoor je vandaag de dag in zekere kringen steeds vaker. Misschien ook wel, omdat veel mensen niet zoveel meer van het Oude Testament weten. De interesse voor de oudste tradities van Israël loopt, hier en daar, terug.

Tegelijkertijd is er andere ontwikkeling gaande. Juist sedert de tweede wereldoorlog is er binnen de theologie een groeiende aandacht geweest voor de relatie tussen Joden en Christenen, voor vragen rond de verhouding tussen "kerk" en "synagoge". Door de moord op miljoenen Joden tijdens de tweede wereldoorlog zijn kerken zich gaan afvragen in hoeverre zij schuld dragen aan de holocaust: immers, is het antisemitisme niet (mede) veroorzaakt door de concurrentie tussen Christendom en Jodendom, door de naijver die al is begonnen in de eerste eeuw van onze jaartelling en waarvan de sporen ook in het Nieuwe Testament al zijn te vinden? [Zie hiervoor o.a. het helder geschreven boek over dit onderwerp van Peter J. Tomson, "Als dit uit de hemel is..." - Jezus en de schrijvers van het Nieuwe Testament in hun verhouding tot het Jodendom].

Deze ontwikkeling heeft in de afgelopen decennia geleid tot een aantal opmerkelijke uitspraken en gebeurtenissen rond de verhouding tussen Joden en Christenen: zo liet de Wereldraad van Kerken in 1980 weten dat de "Christelijke leer van minachting voor de Joden" een broedgebied is geweest voor het kwaad van de holocaust. Van Katholieke zijde is bij monde van paus Johannes Paulus II uitgesproken, dat Christenen zich hebben laten misleiden, en veel verkeerde dingen hebben gedaan. De paus is afgereisd naar Jeruzalem en heeft hij bij de klaagmuur gebeden. Volgens Kuitert stelt dat het Christendom niet veel anders is dan een vorm van het Jodendom voor niet-Joden. En de Remonstrant van Leeuwen vindt dat het nu toch eindelijk tijd wordt voor een "symmetrische dialoog" tussen Christenen en Joden: een dialoog waarbij zij elkaar nu eindelijk als gelijkwaardige gesprekspartners accepteren. "Tot nu toe was er immers altijd asymetrie - de christen zei dat de Jood het essentiële had gemist, en de jood hield vol: ik ben me van geen gemis bewust." Maar hoe zit dat dan? Mis je iets als je het Nieuwe Testament laat voor wat het is?

Wie op deze vragen een antwoord zoekt komt al snel uit bij een aantal kernvragen: bij de vraag naar het gezag van de bijbel (het gezag van het Oude en van het Nieuwe Testament); bij de vraag hoe je het Nieuwe Testament moet lezen en uitleggen: kun je bijvoorbeeld het Nieuwe Testament wel begrijpen zonder gedegen kennis van het Oude Testament? Bij de vraag wat het verschil is tussen de uitleg van het Oude Testament door een Jood en de uitleg door een Christen? Moet je het Oude

Testament louter zien als een bron van historische kennis, of ook als bron van "openbaring" waarin iets zichtbaar wordt van God en van het heil van Godswege? [Je zou daarbij ondermeer kunnen denken aan bepaalde voorstellingen van God zoals: God als de schepper is van hemel en aarde, God die verlost en bevrijdt van onderdrukking, God als de handhaver van de gerechtigheid, enz.] Is de God van het Oude Testament eigenlijk wel dezelfde als die van het Nieuwe Testament? Of is, wat Jezus leert, een correctie daarop, of een aanvulling? En is iemand, die door een Christelijke bril naar het Oude Testament kijkt, erg bevooroordeeld? Doe de schrijvers van het Oude Testament daarmee ernstig tekort?

WAT IS EIGENLIJK EEN "TESTAMENT"?
Doorgaans verstaan we onder een testament een verklaring waarin de nalatenschap wordt geregeld: niet alleen wordt beschreven waaruit de erfenis bestaat; ook wordt beschreven hoe de "laatste wilsbeschikking" ten uitvoer gebracht moet worden. Vandaar dat soms een executeur testamentair wordt genoemd: iemand die erop moet zien dat het testament goed wordt uitgevoerd.

Het zgn. Oude Testament en het zgn. Nieuwe Testament zijn in feite christlijke termen voor het geestelijk erfgoed van "het oude Israël" en "het nieuwe Israël" (zoals de kerk wel eens is genoemd). Binnen de Joodse traditie spreekt men natuurlijk niet van "het Oude Testament"; men spreekt daar van "de Tenach" (een woord dat verwijst naar Tora, Nebiim en Chetubim: hebreeuwse woorden voor wet, profeten en geschriften). De Tenach bevat drie reeksen geschriften. Initiatieven om de heilige geschriften te verzamelen en de bundelen zijn ooit uit de nood geboren: men was bang dat waardevolle documenten verloren zouden gaan. Op verschillende momenten in de geschiedenis van Israël heeft zich dit voorgedaan: zo'n moment ontstond toen de Jeruzalemse bevolking werd gedeporteerd naar Babylon; zo'n moment ontstond ook rond 165 voor Chr. in de tijd dat de Maccabaeën in opstand kwamen tegen het gezag van Antiochus, die erop uit was om een einde te maken aan het Judaïsme (zie 2 Macc. 2:13-15); en zo'n moment ontstond nog eens toen de tempel van Jeruzalem in het jaar 70 n. Chr. door de Romeinen werd verwoest. Veel van wat bewaard is gebleven danken we dus aan crisissituaties, omdat die gelovigen ertoe hebben aangezet om de heilige geschri ften te verzamelen en in veiligheid te brengen.

WAT IS HET "OUDE TESTAMENT"?
Het OT - de Tenach - vormt een belangrijk onderdeel van de oude literatuur van het Nabije Oosten, en met name natuurlijk van het oude Israël. Deze verzameling omvat, zoals we al zagen, drie reeksen boeken: de "Pentateuch" (ook wel "de Tora", "de Wet" of "de boeken van Mozes" genoemd), de "Profeten", en "De Geschriften" (ook wel de "Heilige Geschriften" of "de Psalmen" genoemd; zie bijv. Lucas 24:44). Elk van deze reeksen bevat, anders dan de aanduidingen zouden doen vermoeden, teksten van heel uiteenlopende aard: zo omvat "de Wet" ook het boek Genesis met al de verhalen over de schepping en de aartsvaders; "de Profeten" omvatten behalve de bekende profetenboeken ook de zgn. "vroege profetenboeken" (Deuteronomium, Jozua, Richteren en Koningen), en tot "De Psalmen" behoren ook boeken die wel eens worden gekarakteriseerd als "de wijsheidsliteratuur" (zoals de Spreuken van Salomo en het boek Prediker).

Dat het Oude testament uit drie reeksen geschriften bestaat, hangt samen met de wordingsgeschiedenis. De oudste reeks boeken, de Pentateuch, is als collectie naar alle waarschijnlijkheid ontstaan tijdens of kort na de Babylonische Ballingschap: daar in Babylon, ver van de vertrouwde omgeving, ontstond klaarblijkelijk de behoefte om het culturele erfgoed te verzamelen en te bewaren. Ongeveer in die zelfde tijd of iets later is een begin gemaakt met het verzamelen van profetische geschriften; maar het heeft nog wel zo'n 300 jaar geduurd voordat deze reeks boeken die wordt aangeduid als "de Profeten" bestond. En wat "De Geschriften" betreft: de discussie over de vraag welke boeken hierin nu wel of niet thuishoorden is nog lang doorgegaan: in elk geval tot 90 n. Chr. We weten namelijk dat in dat jaar Rabijnen in Jamnia bijeen waren om te disputeren over bijv. het belang het boek Ezechiël, en Esther. Hieruit blijkt dat nog lang is gesleuteld aan wat wij het "Oude Testament" noemen. Dat betekent overigens niet dat al niet veel eerder over wat de kern ervan was geen eenstemmigheid bestond: al rond het midden van de 2de eeuw voor Chr. is de Septuagint gemaakt, een griekse vertaling van het Oude Testament. Daaruit valt af te leiden dat men het in bepaalde kringen in Egypte, waar de Septuagint is ontstaan, toen over veel al wel eens was. De Septuagint werd uiteindelijk in feite het heilige boek van de Griekssprekende Joden, en later ook van vele Christenen: wanneer in het Nieuwe Testament geciteerd wordt uit Oud-testamentische geschriften, dan wordt bijna altijd de Septuagint-tekst geciteerd.

Er zijn veel meer 'heilige' geschriften geweest dan die welke bewaard zijn in het Oude Testament. Dat weten we omdat nu en dan geciteerd wordt uit geschriften, die ons verder onbekend zijn. We dienen ons te realiseren, dat er behalve de tempel in Jeruzalem met zijn tempelarchieven eeuwen lang ook andere heiligdommen hebben bestaan, met hun eigen archieven. De meeste van de geschriften, die in die archieven werden bewaard, zijn waarschijnlijk verloren gegaan. De vondsten in de grotten bij de Dode Zee hebben ons ervan doordrongen dat de cultuur, waarin het Christendom is ontstaan, nog veel bonter van samenstelling is geweest dan al werd vermoed. En dat het OT, niettegenstaande het feit dat ook dit een bonte verzameling van geschriften omvat (naar genre, naar herkomst, en ook naar ouderdom), ons toch nog maar betrekkelijk eenzijdig informeert over de godsdienstigheid van het oude Israël. Maar ook de tekst zelf lag niet vast. Vergelijken we de wijze waarop Paulus in Romeinen 13:9 de geboden opsomt met de tekst in Exodus 20 of Deuteronomium 5, dan doet dat vermoeden dat er - ook in zijn dagen - nog verschillende tekstvarianten van de Mozaïsche wet in omloop waren.

Ook naar de inhoud vormt het Oude Testament geen eenheid: we treffen er heel uiteenlopende ideeën in aan over God, over mensen, over maatschappij en politiek, over geschiedenis, over vroomheid en eredienst, enz. Daarmee werpt het wel licht werpt op de cultuur en de geloofswereld waarin het Christendom is ontstaan.

WAT IS HET "NIEUWE TESTAMENT"?
Ook het Nieuwe Testament is een verzameling van geschriften, ontstaan in de loop van de tweede eeuw na Chr. Het verzamelen van deze geschriften kwam eveneens voort uit de angst, dat er belangrijke informatie verloren zou kunnen gaan. Die angst werd veroorzaakt doordat de generatie, die zelf Jezus van Nazareth nog hadden gekend, langzaam dreigde uit te sterven. Ook al omdat Christenen in grote aantallen werden vervolgd, gemarteld en ter dood gebracht. Zo ontstond de behoefte om de 'getuigenissen' ordelijk op te schrijven (zie bijvoorbeeld het begin van het Lucas-evangelie: "Nadat velen geprobeerd hebben om hun verhaal te doen over wat er onder ons heeft plaatsgevonden, getrouw aan wat ons is verteld door degenen die van het begin aan ooggetuigen en dienaren van het woord zijn geweest, heb ook ik nu besloten ... om alles op te schrijven wat ik aan de weet ben gekomen."), en later om zulke geschriften te schiften en te verzamelen.

Het Nieuwe Testament omvat vier evangelieën, brieven aan groepen mensen en aan individuen, en de "apocalyps" (de Openbaring van Johannes). De evangeliën zijn, in de vorm waarin wij hen kennen, alle vier ontstaan na de val van Jeruzalem. Het zijn niet de oudste geschriften van het Nieuwe Testament: dat zijn de (echte) brieven van Paulus. Waarschijnlijk zijn die tussen 40 en 65 geschreven, en tegen het einde van de 1ste eeuw verzameld. De "apocalyps" is geschreven rond het jaar 80. Een aantal geschriften zijn nog later ontstaan. Zo is ook het Nieuwe Testament het resultaat van een wordingsproces. Evenals het Oude Testament vormt ook het Nieuwe Testament absoluut geen eenheid: het omvat geschriften uit heel uiteenlopende "christelijke" milieus. En, net als ten aanzien het OT het geval was, kan ook ten aanzien van het Nieuwe Testament de vraag gesteld worden, welke criteria er precies zijn gehanteerd en wie het waren die bij de besluitvorming over wat wel en wat niet diende te worden erkend als "heilig" en behorend tot het christelijk erfgoed. Ook in dit geval is de discussie daarover nog lang doorgegaan. Zo heeft Calvijn nooit op de "apocalyps" geen commentaar geschreven, omdat hij van oordeel was dat dit boek niet in de bijbel thuishoorde. En ook Luther zat met dit boek danig in zijn maag: in zijn jonge jaren wilde hij het ook niet accepteren als een onderdeel van de bijbel. Vandaag de dag lijkt opnieuw een discussie te ontbranden over de vraag of er niet gemorreld kan worden aan het Nieuwe Testament: voor sommigen zou bijv. plaats ingeruimd moeten worden voor een boek zoals het evangelie van Tomas - een geschrift dat een verzameling van uitspraken die Jezus zou hebben gedaan. Voor anderen zijn bepaalde uitspraken van Paulus zo bedenkelijk, dat zij zich afvragen of je die niet uit het NT zou moeten verwijderen. Eén en ander toont aan, dat de grens tussen wat bijbels en wat buitenbijbels mag heten nogal willekeurig is. Het gezag van de bijbel stoelt dus voornamelijk op respect voor traditie: wat al zo lang heeft gefunctioneerd, daar moet je maar niet meer aankomen.

DE BETEKENIS VAN HET OUDE TESTAMENT VOOR EEN GOED VERSTAAN VAN HET NIEUWE TESTAMENT.

Uit het bovenstaande wordt duidelijk dat de bakermat van de kerk gezocht binnen het Jodendom: het Jodendom uit de tijd van het Hellenisme. En dat vond je niet alleen in Galilea en Jeruzalem, maar ook in Egypte, Klein-Azië en elders in het Middellandse Zee gebied. Om zicht te krijgen op de oorsprong van het Christendom is het van belang om te beseffen, dat de oudste christelijke documenten stammen uit Klein-Azië en Griekenland; dat de evangeliën pas door mensen van een generatie later zijn geschreven; en dat de Septuagint (de griekse vertaling van de Tenach) voor veel gelovigen de 'bijbel' uit die tijd was.

Om tendensen en stromingen binnen het oudste Christendom te kunnen onderscheiden dien je dan ook in de eerste plaats te kijken naar tendensen en stromingen binnen het Jodendom uit die dagen. Helderheid over de wijze waarop er binnen het Jodendom gedacht werd over verschillende zaken (huwelijk en echtscheiding, eetgewoonten, besnijdenis, gebed, schriftlezing en bijbelinterpretatie, wereldgelijkvormigheid, het eten van offervlees en de betekenis van termen zoals 'verlossing', 'verzoening', 'genade', 'opstanding', 'Messias/Christus', enz.) is nodig om goed te kunnen begrijpen, wat daarover binnen de eerste christengemeenschappen werd gedacht. Ook binnen het Jodendom tref je diverse opvattingen over deze zaken aan. Men kan dus de Joodse bronnen daarover onmogelijk negeren, wanneer men op zoek gaat naar de verschillen tussen de eerste Christenen in Jeruzalem, Samaria, Antiochië, Klein-Azië, in de Griekse steden en elders. En men kan al evenmin spreken van "de" Joodse of "de" christelijke visie op elk van deze kwesties. Helaas is onze kennis van het Jodendom juist uit die periode gebrekkig: dat is, zoals al eerder werd opgemerkt, ons vooral duidelijk geworden door de vondsten bij de Dode Zee. Als we onze kennis daarover willen vergroten dan kan dat met name door zorgvuldige bestudering van het Oude Testament en de commentaren daarop uit die tijd. De wijze waarop met de oude geschriften in de Hellenistische periode is omgegaan kan veel bijdragen aan een grotere helderheid over de conflicten binnen de eerste christelijke gemeenten. De zgn. intertestamentaire periode is lang verwaarloosd: vanuit de gedachte dat de geschiedenis van het oude Israël ongeveer eindigde toen de Babylonische Ballingschap begon. Wat men daarbij over het hoofd zag was, dat de reflectie over het verleden pas toen goed op gang kwam.

TOT SLOT...
Waarom laten we het Oude Testament nu niet voor wat het is:
een boek voor Joden?

1. In het Nieuwe Testament resoneert de traditie eigenlijk steeds mee. In de pagina's met voorbeelden van bijbelexegese zal dan ook steeds blijken, hoe belangrijk een gedegen kennis van het Oude Testament is voor wie wil begrijpen wat er daarvan zoal meeklinkt in de geschriften van het Nieuwe Testament, en hoe betekenisvol dat ook moet zijn geweest voor de tijd- en geloofsgenoten van de schrijvers.
   
2. Het Oude Testament is niet alleen een boek van Joden maar ook een boek van Christenen: de eerste Christenen waren immers Joden, die in Jezus van Nazareth de Messias herkenden - wat dat in hun ogen dan ook precies betekend moge hebben. En het Oude Testament was ook voor de eerste Christenen het 'heilige boek'.
   
3. We kunnen het Oude Testament niet missen, wanneer we de verhalen van het Nieuwe Testament willen begrijpen: omdat zowel de wordingsgeschiedenis van deze beide reeksen geschriften, als de inhoud van beide reeksen geschriften in belangrijke mate bijdragen aan onze kennis van de spiritualiteit waaruit Christendom en Jodendom voortkomen.