Spiritualiteit heeft iets te maken met levenshouding: met de wijze waarop we omgaan met elkaar, met de wereld waar we deel van zijn, met de natuur, met de dingen die gebeuren, of met de situatie waarin we ons bevinden. Ons bestaan wordt in sterke mate bepaald door de wijze waarop we ons aangesproken voelen en de manier waarop we reageren op wat er om ons heen gebeurt. En ons handelen wordt voor een belangrijk deel bepaald door de verantwoordelijkheid die we voelen voor onze omgeving.

Traditioneel wordt spiritualiteit religieus begrepen: gaat het om hoe God ons aanspreekt, wat God met ons doet, en hoe God door de kracht van zijn Geest ons schept en vormt. Deze visie op spiritualiteit is in onze tijd allesbehalve vanzelfsprekend. De vraag is dan ook of het begrip niet moet worden verruimd: zo, dat ook atheïstische spiritualiteit eronder kan worden begrepen. In alle gevallen kun je zeggen dat spiritualiteit verwijst naar processen van verandering, en van verdieping: voortkomend uit vragen naar de betekenis van het feit dat we er zijn, de herkomst van onze angsten en verlangens, de twijfels rond de gerechtvaardigdheid van een leven in welvaart en in vrede, en zoveel andere facetten van ons bestaan.

Onze levenshouding ontwikkelt zich in de loop van jaren onder invloed van de omgeving waarin we opgroeien, leren en werken; door de omstandigheden en het lot enerzijds, en door onze aanleg, aard en mogelijkheden anderzijds.

Het woord spiritualiteit omvat nog iets meer dan alleen een levenshouding. Spiritualiteit verwijst ook naar de bronnen van inspiratie en bezieling: zoals ontroering, liefde en tederheid. En spiritualiteit impliceert ook de gedrevenheid, die daar soms het gevolg van is: om je in te zetten voor wat jou lief en kostbaar is, voor bepaalde normen en waarden en energie om de strijd aan te binden tegen krachten die indruisen tegen wat we zelf als onze levensopdracht zien.

Dikwijls is spiritualiteit dan ook iets dat gewekt wordt of ontstaat binnen een groep; en dat mensen met elkaar verbindt. De spiritualiteit van een groep mensen vertoont doorgaans een zekere verwevenheid met datgene wat men als waarheid erkent, wat men als zinvol beschouwt, en waar men in gelooft. Om een voorbeeld te geven: je kunt spreken van "de Franciscaanse spiritualiteit"; daarmee wordt dan een vorm van vroomheid bedoeld die gericht is op het realiseren van een leven "in de geest van Franciscus van Assisi", een leven in eenvoud. Die spiritualiteit is sterk religieus bepaald.

In de 19de eeuw ontstaat in West Europa het besef dat het rationalisme en de Verlichting bezig is een aardverschuiving teweeg te brengen in het denken over de christelijke cultuur: zowel vanuit de romantisch-conservatieve hoek als van modern-socialistische zijde wordt deze heersende cultuur ter discussie gesteld: dat heeft gemaakt, dat tot in de jaren '30 van de 20ste eeuw werd nogal eens gesproken over "de tijdgeest": in samenhang daarmee werd wel opgeroepen tot "een nieuwe spiritualiteit". Daarmee werd het begrip spiritualiteit bevrijd uit het domein van kerk en theologie en verbreed. Men ging beseffen dat het een algemeen menselijke mogelijkheid is om te leven voor "een goede zaak", te geloven in "een betere wereld", om "bevlogen te raken" voor een idee, en te strijden voor zaken zoals een menswaardig bestaan en een humane samenleving.

In deze 'moderne' context impliceert spiritualiteit een sterk besef van autonomie en, in samenhang daarmee een diep gevoelde eigen verantwoordelijkheid voor cultuur, mens en samenleving. Dat is winst, maar tegelijkertijd ook verlies: de winst is dat de mens hierdoor verantwoordelijker is geworden voor zijn eigen doen en laten; het verlies is dat de mens als gevolg van deze ontwikkeling is geïndividualiseerd, en dat men - waar het de samenleving betreft - vaak is gaan vertrouwen op zelfregelende mechanismen. Dit gaat vaak ten koste van de solidariteit en het gevoel van verbondenheid met groepen mensen, voorzover men zich daarmee tenminste nog verbonden voelt. Tegen deze achtergrond wordt het begrijpelijk wanneer nu en dan stemmen opgaan die zeggen dat spiritualiteit ook iets is waaraan het nu en dan kan gaan ontbreken. Er is dan sprake van een zekere lauwheid, een gebrek aan bevlogenheid en inspiratie.

Soms zijn het ingrijpende gebeurtenissen op het wereldtoneel, die als vanzelf een nieuwe spiritualiteit genereren. Zoals ooit de aardbeving van Lissabon (1755) de aanzet vormde voor de "Verlichting", en de aanslag op de twin-towers op 11 september de wereld heeft veranderd, zo zou ook de tsunami op de tweede Kerstdag in 2004 wel eens een bron kunnen zijn van nieuwe spiritualiteit.

Naar de volgende pagina

Naar de inhoudsopgave Reactie? Zend een E-mail

© Kerkwinkel Koinonia, 2005.