Twee bijbelteksten hebben door de eeuwen heen grote invloed gehad op het denken over Christelijke kunst: “Niemand heeft ooit God gezien” (Johannes 6:46) en “Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de hemel hier boven is ….; vereer ze niet, want Ik duld geen andere goden naast mij”. Niettemin heeft de Oosterse kerk op een concilie de verering van ikonen goedgekeurd. Hoe is men daartoe gekomen?

De betekenis van ikonen staat niet los van de theologie. Zoals in de loop van de kerkgeschiedenis ook steeds weer opnieuw is nagedacht over het gezag van de bijbel, zo heeft ook het denken over het wezen, de betekenis en de zeggingskracht van ikonen een eeuwen lang op de agenda gestaan.

Het woord ikoon komt uit het Grieks en betekent beeld of gelijkenis. Als in Genesis staat dat God de mens naar zijn beeld schiep wordt daar in de Griekstalige uitgaven het woord ikoon gebruikt. De mens is – zo wil de schrijver van Genesis zeggen - een afbeelding van God; althans: zo was het oorspronkelijk, in het paradijs. Volgens de Oosters Ortodoxe kerken is echter door de zondeval God in deze wereld onzichtbaar geworden.

Het verbod om beelden te maken is dan ook bedoeld als een waarschuwing: om niet in plaats van de Schepper de schepping gaan vereren. dat zou afgoderij zijn. Met de komst van Christus is evenwel alles anders geworden.

Al heel vroeg zijn er dan ook Christenen geweest die waarde hebben gehecht aan zichtbare tekens, aan afbeeldingen en symbolen. Dat blijkt uit de vondsten in de catacomben. En dat blijkt ook uit wat kerkvaders hebben geschreven. Zo schrijft bijvoorbeeld Clemens van Alexandrië: “Als we een zegel hebben – of dat nu een duif is of een vis, of een schip dat voor de wind zeilt, of een lier (dat instrument waar Polycrates op speelt), of een scheepsanker (zoals Seleukos in zijn ring heeft laten graveren), of een visser: steeds zal men zich de apostel herinneren of de kinderen die uit zee zijn gered”. Het gaat hier weliswaar niet over afbeeldingen die een rol speelden in de eredienst; dat kan te maken hebben met het feit dat Christenen toen nog werden vervolgd. Maar het illustreert dat men hechtte aan zichtbare symbolen.

Pas na het edict van Milaan, waarbij het Christendom de staatsgodsdienst werd, werden er overal kerken gebouwd. En die werden gedecoreerd, zoals dat met heiligdommen gebruikelijk was ten tijde van het Hellenisme. Men maakte voorstellingen van heiligen, voorstellingen uit het leven van Jezus en afbeeldingen die verwezen naar de gelijkenissen. Maar kan men hier al spreken van ikonen?

We zien dat al vroeg het gewone volk en ook de monniken een zekere neiging hadden om aan heilige voorstellingen een bijzondere waarde toe te kennen. Aanvankelijk waren het dan ook vooral de bisschoppen, die daarin een gevaar zagen. Maar pas in de 8ste eeuw leidde dit tot een hoog oplopend conflict. Het is niet onwaarschijnlijk dat de rol van de toen oprukkende Islam daarbij een factor van betekenis was. In 730 vaardigde de keizer een verbod op beelden uit: al wat er aan beelden voorhanden was diende te worden vernietigd . En dat is toen ook gebeurd (ikonoklasme). Maar een reactie daarop liet niet lang op zich wachten: met name monniken lieten van zich horen. Sommigen moesten dat met hun leven bekopen. Maar juist daarom leidde tot heftige discussies over de vraag of beeldenverering nu werkelijk een teken van verval was, een terugkeer naar het heidendom, of juist een perfecte uitdrukking het fundament van het Christelijke geloof.

De meest bekende verdediger van de ikonenverering is Johannes uit Damaskus: hij schreef daar drie verhandelingen over. In zijn visie is het beeldverbod uit Exodus/Deuteronomium achterhaald sedert God een mens is geworden van vlees en bloed. Door de incarnatie is het goddelijk licht, dat door de zondeval was gedoofd, in deze wereld opnieuw zichtbaar geworden. Wie Jezus ziet en in hem Gods Zoon herkent weet ook dat met de incarnatie de hele schepping als het ware is vernieuwd. Dat is ook waarom de gelovigen aan het slot van de zondagse liturgie kunnen zingen “Wij hebben het goddelijke licht gezien”.

Het fundament van deze theologie is te vinden in het verhaal over de transfiguratie (de gedaanteverandering) op de berg Tabor: daarin wordt verteld dat de drie meest toegewijde leerlingen van Jezus hebben “gezien” wie deze mens is in het goddelijke licht.

Kan dit goddelijke licht, de vernieuwde schepping, ook worden afgebeeld? Dat is moeilijk. Dat men dit al lang besefte blijkt uit het oude verhaal over koning Agbar uit Edessa. Dit verhaal laat zien dat de gedachte, dat met het verschijnen van Jezus de zichtbaarheid van God in deze wereld een feit is geworden, al lang bestond voordat Johannes uit Damascus zijn pleidooi hield. Wat uitgebeeld kan worden is “het gelaat”: het gelaat van Christus. In dat gelaat is iets van God zichtbaar: “Wie mij gezien heeft, heeft de Vader gezien”, heeft Jezus gezegd – als we de evangelist Johannes mogen geloven. Overigens is ook voor de Oosterse Ortodoxie het OT-ische beeldverbod daarmee niet opgeheven. Want: God de Vader zelf, en ook de Heilige Geest kunnen niet worden afgebeeld. Alleen wat in Christus zichtbaar is geworden kan worden afgebeeld – zij het dan ook dat hetzelfde wat in hem zichtbaar is geworden ook tot op zekere hoogte zichtbaar is geworden in de levens van heiligen. Op het 2de Concilie van Nicea (787) wordt een en ander verwoord en later – na een hernieuwde strijd – in het Concilie van Constantinopel (843) nog eens bevestigd: dat de ikonen ons iets laten zien van het goddelijke licht; en dus ook van de mens en de schepping zoals die oorspronkelijk waren.

De houding van Westerse kerk